Overvloed en complexiteit: het eco-modernistische misverstand

Ezra Klein en Derek Thompson suggereren in hun boek Abundance dat intelligent bestuur en innovatie de meeste problemen van de maatschappij kunnen oplossen. Hun visie legt de nadruk op bouwen — meer woningen, infrastructuur, schone energie en wetenschappelijke capaciteit — in plaats van louter herverdelen of reguleren. Hun kernidee is helder en optimistisch: overvloed is haalbaar en essentieel. Zij bepleiten een ecologisch-modernistisch ideaal, in de overtuiging dat we de klimaatcrisis en sociale stagnatie kunnen overwinnen door technologie, deregulering en expansieve ontwikkeling. Ze pleiten voor een progressieve verschuiving — van enkel het voorkomen van schade via regulering naar het actief bevorderen van groei. Toch mist deze optimistische visie een dieperliggende waarheid over complexiteit. 

Energie ligt ten grondslag aan groei, en het falen van de samenleving om een betere toekomst te leveren is niet enkel het resultaat van slecht bestuur of overdreven regulering. Het is inherent aan complexiteit zelf. Naarmate systemen uitbreiden en meer met elkaar verbonden raken, worden ze moeilijker te besturen, vatbaarder voor storingen en steeds kostbaarder om in stand te houden. Het geloof dat de overheid zulke complexiteit snel kan hervormen of sturen is niet alleen te optimistisch — het is fundamenteel naïef.

Deze misinterpretatie beperkt zich niet tot Klein en Thompson; het is een bredere blinde vlek in onze beschaving. Eco-modernisme miskent de beperkingen die entropie, ecologische grenzen en energiedynamiek opleggen. Wat lijkt op institutioneel falen kan in werkelijkheid systemische uitputting zijn, veroorzaakt door overshoot en afnemende rendementen op complexiteit. De oplossing is niet eindeloze acceleratie richting overvloed, maar doelbewuste vereenvoudiging — focussen op lokale, energiezuinige en veerkrachtige gemeenschappen.

Artificiële intelligentie (AI): emancipatie of controle
Adam Becker geeft een vergelijkbare kritiek op het vooruitgangsverhaal dat AI afbeeldt als een mythische redder die transcendente oplossingen belooft voor menselijke uitdagingen — de dood, schaarste en ecologische ondergang. In zijn boek More Everything Forever schetst Becker Silicon Valley’s elites als de ontwerpers van een toekomst waarin AI de weg naar utopie effent, ruimtestations de aarde vervangen en sterfelijkheid optioneel wordt.

Maar onder deze belofte schuilt een duistere impuls: een streven naar controle vermomd als vooruitgang. Invloedrijke figuren zoals Elon Musk, Peter Thiel en Marc Andreessen flirten met autoritaire en zelfs eugenetische ideeën, en omarmen denkers als Curtis Yarvin die technocratisch bestuur voorstaan. In hun handen zou AI geen instrument van menselijke emancipatie zijn, maar een digitale vorst die uitsluitend loyaal is aan zijn ontwerpers.

Hoewel Beckers waarschuwingen het risico lopen winst najagende opportunisten te vermengen met complotachtige despoten — blijven de diepere kwesties die hij benadrukt geldig: ongerechtvaardigde macht, ongecontroleerde marktkrachten en uitgeholde democratische controle. Het essentiële gevaar is niet dat AI een godachtige entiteit wordt, maar wel dat de mensheid zich overgeeft aan vereenvoudigde verhalen en efficiëntie en optimalisatie gaat verwarren met betekenisvolle vooruitgang.

Schattingen over de impact van AI lopen zeer uiteen — van visies op technologische overvloed en menselijke bevrijding tot angsten voor massawerkloosheid, ongelijkheid en uitholling van democratische instellingen. Een recent rapport van het AI Futures Project schetst een waarschijnlijk scenario: snelle automatisering aangewakkerd door de Amerikaans-Chinese rivaliteit, die de economische productie versnelt maar menselijke handelingsruimte marginaliseert. Tegen 2030 zou AI kritische beslissingen kunnen domineren, geopolitieke spanningen kunnen opvoeren en menselijke invloed kunnen verminderen.

Joe Lonsdale, CEO van Palantir, betoogt dat de AI-gedreven ontwrichting simpelweg een herhaling is van historische technologische sprongen — onvermijdelijk, noodzakelijk en uiteindelijk voordelig. Net als eerdere industriële doorbraken ziet hij AI als het wegvagen van inefficiënties, het bevorderen van productiviteit en het stimuleren van innovatie. Toch veronachtzaamt dit perspectief een crucale realiteit: dat complexiteit zelf — en niet louter bestuurlijke of technologische tekortkomingen — onze fundamentele uitdaging zou kunnen zijn.

Complexiteit
De problemen van de samenleving zijn niet simpelweg falende beleidsmaatregelen of bestuur, maar symptomen van diepere systemische realiteiten. Het werk van Joseph Tainter, The Collapse of Complex Societies, (zie ons artikel hierover) illustreert dat beschavingen meestal niet falen omdat ze problemen niet kunnen oplossen, maar omdat elke oplossing onhoudbare complexiteit toevoegt. De hedendaagse toenemende onderlinge verbondenheid en schaal belasten ons vermogen om effectief te beheren of zelfs te begrijpen.

Toch houdt het dominante narratief vol dat slimmer beheer of betere technologie het evenwicht zal herstellen — een aantrekkelijk maar misleidend geloof.

Alfred North Whitehead waarschuwde juist tegen zulke fouten en waarschuwde dat we abstracte ideeën niet moeten verwarren met de echte, concrete werkelijkheid; die vergissing veroorzaakt namelijk vaak misverstanden en verkeerde beslissingen. Zwaartekracht, BBP en intelligentie zijn vereenvoudigde conceptuele instrumenten, geen tastbare entiteiten. Toch spreken en handelen we vaak alsof deze abstracties de werkelijkheid zelf zijn. En waarbij we vereenvoudigde landkaarten verwarren met het landschap zelf, terwijl dat territorium veel gecompliceerder is dan de kaarten doen vermoeden.

AI is geen echte begripsvorming; BBP is geen échte welvaart; voorspellingen garanderen niet de toekomst. Het behandelen van deze vereenvoudigingen als concrete werkelijkheden loopt het risico dat we zinvol menselijk oordeel overgeven aan abstracties. Het grootste gevaar is niet dat AI ons overtreft. Het echte risico is dat we onze vereenvoudigde instrumenten als absolute waarheden gaan beschouwen en daardoor de kwetsbare complexiteit van onze beschaving over het hoofd zien.

Afsluitend
Uiteindelijk dreigt het eco-modernistische ideaal van overvloed door versnelling, hoe aantrekkelijk ook, te ontaarden in een losgekoppelde fantasie — losgeraakt van de fysieke grenzen, thermodynamische realiteiten en ecologische grenzen die onze wereld beheersen.

Overgenomen, vertaald en bewerkt van art berman: the complexity trap

Wanneer schulden het geldsysteem ondermijnen

In eerdere posts (lees hier, hier, hier en hier) hebben we al aangetoond hoe diep de wereldeconomie in de schulden zit en hoe vergrijzing en een krimpende beroepsbevolking de oorspronkelijke groeimotor ondermijnen. Vermits niemand een economische krimp accepteert, 'kopen' we groei met extra schuld. Waar dit vroeger slechts tijdelijk gebeurde in tijden van crisis, is het inmiddels de standaardmanier geworden om economische expansie te verzekeren. 

Om dit model niet in de soep te laten lopen, zijn er nog maar twee opties open: nog meer bezuinigingen of belastingen - wat momenteel politiek zo goed als onhaalbaar is - of het steeds verder verlagen van de rente en het aanwakkeren van inflatie.  Een lage rente houdt houdt schuldhouders overeind, terwijl inflatie de waarde van die schuld geleidelijk laat verdampen. Voor overheden met grote tekorten is dit een interessante uitkomst, maar spaarders en obligatiebeleggers zien hun koopkracht slinken. 

Wie stuurt dit monetaire beleid? De centrale banken. Luister niet naar wat ze zeggen, maar kijk naar wat ze doen. Hun officiële doelstelling is prijsstabiliteit, maar in de praktijk verschuift dat streven zodra de financiële markten onrustig worden. Sinds de financiële crisis van 2008-2009 grijpen de centrale bankiers bij het minste of geringste in met extra geldinjecties en renteverlagingen. Die maatregelen zijn altijd bedoeld om het globale financiële systeem overeind te houden, ook als dat betekent dat inflatiedoelstellingen tijdelijk opzij worden geschoven. 

Over bovenstaande grafiek

Volgens het International Institute of Finance (IIF) bedraagt de wereldschuld zo'n 324 biljoen dollar. Omdat de wereldwijde schuldenberg steeds maar blijft groeien, drukken centrale banken voortdurend nieuw geld om overheden te helpen bij het financieren van hun uitgaven. Feitelijk is het monetaire wereldstelsel volledig ongedekt. Dit fiduciair geldsysteem rust uitsluitend op vertrouwen ('fiatgeld'). Zodra dat vertrouwen afneemt, staat alles echter op het spel. 

Om u tegen die calamiteit te beschermen, is het best iets te bezitten of te beleggen in iets wat wel waarde heeft. Iets wat niet eindeloos kan worden bijgedrukt of uitgegeven. Waarvan iedereen accepteert dat het waarde heeft. Denk hierbij aan vastgoed en aan goud. 

Vastgoed is een klassieke keuze: het is tastbaar, beperkt van aanbod en kent in de regel een relatief stabiele waardeontwikkeling. Goud is de keerzijde van geld en schuld. Goud is al millennia lang de ultieme bescherming tegen ongedekte valuta en oplopende schulden. Als de waarde van goud stijgt ten opzichte van het huidige geld zoals euro's en dollars en schuld - we kunnen net zo goed zeggen als de waarde van geld en schuld daalt - komt het systeem meer in balans. 

Cryptomunten zoals Bitcoin worden soms aangeprezen als 'digitaal goud', maar in de praktijk missen ze de stabiliteit van echte schaarste en erkende intrinsieke waarde. 40% van alle Bitcoins zijn in handen van grote beleggers wat de markt kwetsbaar maakt voor manipulatie. De prijsvolatiliteit is extreem hoog en er is geen regelgevingszekerheid of bescherming (hacking, phishing). Het Bitcoin-miningproces verbruikt zeer veel elektriciteit, wat leidt tot forse CO2-uitstoot en roept maatschappelijke bezwaren op. Bovendien wordt Bitcoin door criminelen ingezet voor geldwitwassen en afpersing.

De centrale bankiers hebben zeer goed begrepen dat het traditionele monetaire systeem onder druk staat. Er is de hierboven geschetste schuldenproblematiek. De ontwikkeling van cryptovaluta laat zien dat mensen ook snel, duidelijk en zonder tussenpersonen geld willen overmaken. 

Om financiële stabiliteit te waarborgen en soevereiniteit over geld te behouden, ontwikkelen de monetaire autoriteiten eigen digitale valuta (CBDC’s of Central Bank Digital Currencies). Met deze aanpak spelen ze in op de verwachting dat mensen minder vertrouwen zullen hebben in traditionele valuta. 

Enkele jaren geleden waarschuwden we wel dat een digitale euro zou kunnen uitmonden in totale controle en het verlies van de financiële vrijheid van burgers. Dat is beslist iets om over na te denken en biedt volop stof voor een boeiend debat.

Vind je dit een interessant artikel ?  Hou je dan niet tegen om het te delen.  Alvast hartelijk dank !

 

“We are part of the most ridiculous era of humanity in which completely improbable and very stupid things are said by highly intelligent people."

 “And if they had any contact at all with their intuitions, they would guide them to a much, much wiser place.” 

Iain McGilchrist, 

Britse psychiater, neurowetenschapper, filosoof en auteur

De schulddeflatietheorie van Irving Fisher

De Amerikaan Irving Fisher (1867 - 1947) was een van de belangrijkste economen uit de eerste helft van de 20ste eeuw. Fisher was onder meer monetair econoom, uitvinder, belegger, professor en auteur. Multigetalenteerd als hij was, zette hij zijn gaven voortvarend in om persoonlijke rijkdom en wetenschappelijke erkenning te verwerven. De allesverwoestende beurscrash van 1929 - die opgevolgd werd door de Grote Depressie van de jaren '30 - vormde voor Fishers wetenschappelijke carrière én zijn zakelijk leven echter een definitief keerpunt. De implosie van de aandelenmarkten resulteerde voor Fisher in een persoonlijke catastrofe. Van een vermogend man raakte hij levenslang diep in de schulden. Daarnaast was zijn reputatie als toonaangevend econoom naar de knoppen. 

Fisher had de crash niet zien aankomen. Sterker, hij voorspelde op 16 oktober 1929 in de schrijvende pers: "Stock prices have reached what looks like a permanently high plateau. I expect to see the stock market a good deal higher than it is today within a few months". Toen de beurs vanaf 19 oktober in eerste instantie geleidelijk ging dalen verklaarde Fisher op 22 oktober: "I believe the breaks of the last few days have driven stocks down to hard rock. We will have a ragged market for a few weeks and then we will see the beginning of a mild bull movement that will gain momentum next year".

Twee dagen later, op 24 oktober 1929, beleefde de financiële wereld 'zwarte donderdag'. De aandelenkoersen verloren op die dag nog eens 11% van hun waarde. Fisher werd hierdoor persoonlijk geruïneerd en raakte wetenschappelijk gedesoriënteerd. Hoe was dit mogelijk? Wat had hij als wetenschapper gedurende meer dan 35 jaar over het hoofd gezien?

Schulddeflatietheorie
Naar aanleiding van die beurscrash ontwikkelde Irving Fisher een schulddeflatietheorie (definitie deflatie hier) ter verklaring van die crisis. In “The Debt-Deflation Theory of Great Depressions” (1933) formuleerde Fisher een samenhangend verklaringsmodel voor de ernst en duur van grote economische crises, met name de Grote Depressie van 1929–1933. Hij positioneerde zich daarbij als een pionier die schuld en prijsdynamiek centraal stelt, in tegenstelling tot klassieke cyclustheorieën die vaak focussen op overproductie of consumptieveranderingen. 

Fishers hypothese luidt dat de interactie tussen collectieve schuldafbouw (“liquidation”) en deflatoire prijsdalingen een zichzelf versterkende neerwaartse spiraal veroorzaakt, wat de reële schuldenlast doet stijgen en het economisch herstel belemmert.

Hij waarschuwde dat zonder gerichte beleidsinterventies – wat hij vergeleek met het wetenschappelijk behandelen van een ernstige ziekte – de markt “natuurlijk” enkel via faillissementen, massawerkloosheid en armoede echt geneest. Deze benadering wijkt radicaal af van het laissez-faire-optimisme dat heerst onder sommige vrije-marktvoorstanders. Fishers analyse vormt sindsdien een hoeksteen van de crisisliteratuur.

Economie: complexer dan gedacht
Fisher betoogt dat gangbare modellen die economische cycli reduceren tot één enkel, regelmatig terugkerend mechanisme tekortschieten. De economie is immers een complex samenspel van talloze variabelen (kredietverlening, voorraden, prijsverwachtingen, monetaire condities) die elkaar via terugkoppelingen beïnvloeden. Grote depressies ontstaan volgens hem niet door een “automatisch” ritme, maar door de ongelukkige coördinatie van overdreven schulden, monetaire schokken, vertrouwensveranderingen en prijsverschuivingen.

Dit toevoegen van heterogeniteit en meervoudige interacties plaatst Fisher in contrast met zowel klassieke als eenvoudige Marxistische en onderconsumptietheorieën. Hij benadrukt dat schuld- en prijsontwikkelingen veel krachtiger zijn dan louter vraag- of aanbodschokken, omdat zij de fundamenten van de financiële gezondheid van bedrijven en particulieren raken.

Kenmerken van depressies
Fisher vergelijkt depressies met “economische ziektes” en onderscheidt daarbij twee hoofdmanifestaties:
1. De schuldziekte (“debt disease”): een toestand van excessieve schulden waarbij schuldenaren niet kunnen voldoen aan hun verplichtingen zonder verdere risico’s te nemen.
2. De dollarziekte (“dollar disease”): onvoorziene deflatie die de reële waarde van bestaande nominale schulden verhoogt, doordat elke dollar meer koopkracht vertegenwoordigt wanneer prijzen dalen.

Beide aandoeningen versterken elkaar: hoge schulden drijven liquidatiedruk en paniekverkoop, wat deflatie aanwakkert, terwijl deflatie de reële schuldenlast verder opvoert. 

Volgens Fisher ontstaat excessieve schuldopbouw doorgaans in tijden van optimisme over “nieuwe investeringskansen” (bijv. technologische innovaties, infrastructuuruitbreiding of speculatieve aandelenstijgingen). Lage rentevoeten en soepele leenvormen (“easy money”) moedigen beleggers aan om met geleend geld te investeren, wat hefboomeffecten en zeepbelvorming produceert. Een klassiek voorbeeld is de Amerikaanse aandelenzeepbel van eind jaren twintig, waarbij beleggers gestimuleerd werden om met geleend geld te speculeren. Zodra rendementen tegenvallen, slaat de stemming echter om en begint de eerste fase van schuldenliquidatie.

9 onderling versterkende factoren
Fisher formuleert een logisch model van 9 onderling versterkende factoren die samen de neerwaartse spiraal van schulddeflatie bepalen:
1.    Schuldenliquidatie en gedwongen verkopen
2.    Beperking van de geldhoeveelheid door schuldaflossing
3.    Verdere prijsdalingen (deflatie)
4.    Stijging van de reële schuldenlast
5.    Uitputting van het eigen vermogen van bedrijven
6.    Faillissementen en bankruns
7.    Daling van bedrijfswinsten
8.    Krimp van productie, handel en werkgelegenheid
9.    Pessimisme, verlies van vertrouwen en het hamsteren van geld

Elk van deze stappen versterkt de volgende: liquidatie verlaagt de geldhoeveelheid, wat deflatie veroorzaakt, waardoor schulden in reële termen toenemen, wat op zijn beurt faillissementen en werkloosheid bevordert, enz. Zo kan een beperkte initiële schok uitgroeien tot een langdurige depressie.

Hoewel Fisher de 9 factoren in een logische volgorde plaatst, erkent hij dat de werkelijke tijdsvolgorde complex is, met wederzijdse terugkoppelingen en vertragingseffecten (“distributed lags”). Zijn statistische grafieken tonen dat prijsdalingen doorgaans voorafgaan aan pieken in faillissementen en werkloosheid, terwijl veranderingen in productie en winst eruit voortvloeien. Deze empirische “distributed lag”-patronen maken duidelijk dat vroeg ingrijpen noodzakelijk is om latere economische rampen te voorkomen.

Toename reële schulden
Een cruciale paradox in Fishers analyse is dat het aflossen of liquideren van schuld, bedoeld om de schuldpositie te verbeteren, door deflatie juist leidt tot een toename van de reële schuldenlast. Dit fenomeen noemt hij de “swelling of the dollar”: aangezien de koopkracht van de dollar stijgt bij dalende prijzen, wordt elke nominale dollar schuld zwaarder. Fisher illustreert dit met cijfers uit 1929–1933: ondanks een nominale schuldvermindering van 20 % zorgde circa 75 % deflatie voor een nettoverzwaring van de reële schuld met ongeveer 40 %.
Dit paradoxale effect ondermijnt het primaire doel van liquidatie en verergert de vicieuze cirkel, omdat schuldenaren gedwongen blijven meer nominale aflossingen te doen in een omgeving waar elke dollar schuld juist méér waard wordt.

Fisher analyseerde ook de rol van nominale renteverlagingen versus deflatie. Hij stelt dat, hoewel centrale banken de nominale rente kunnen verlagen in crisissituaties, deflatie de reële rentevoet juist verhoogt (reëel = nominaal min inflatie). Bij 3 % nominale rente en 10 % deflatie resulteert dit in een reële rente van ruim 13 %, wat lenen en investeren praktisch onmogelijk maakt.  Deze combinatie van lage nominale rente en hoge reële rente versterkt het hamsteren van geld en ontmoedigt de kredietvraag, waardoor de deflatoire spiraal verder wordt aangewakkerd.

Historische deflatieperioden en internationale besmetting
Fisher onderbouwt zijn theorie met diverse historische depressies:
· 1837: overinvestering in kanalen en stoomschepen leidde tot massale faillissementen na liquidatie van leningen.
· 1873: speculatie op spoorweginfrastructuur veroorzaakte een lange depressie.
· 1893: monetaire onrust rond de zilver-gouden pariteit wakkerde deflatoire krachten aan.

In al deze gevallen trad een schuld-deflatie-spiraal op, consistent met Fishers 9 factorenmodel. Deze voorbeelden tonen aan dat Fishers analyse niet beperkt blijft tot de Grote Depressie, maar een universeel mechanisme beschrijft dat in diverse tijden en landen voorkomt.

Fisher stelt dat landen die een vaste monetaire standaard (bvb. goud) hanteren, depressies “exporteren” naar elkaar. Deflatoire druk in het ene land drukt de internationale prijs van goud, wat deflatoire krachten in andere landen stimuleert. Daardoor ontstaat er een correlatie in timing en diepte van depressies onder goud-gekoppelde landen. Landen met flexibele wisselkoersen of inflatoire regimes konden zich deels losmaken van deze deflatoire besmettelijkheid, zoals het geval was in de jaren '30 bij sommige Latijns-Amerikaanse naties.

2 bestrijdingsmethodes
Fisher onderscheidt twee soorten “therapie” voor depressies:
· 'Laissez-faire': crisis laat verlopen via massale faillissementen, werkloosheid en honger, waarna natuurlijke selectie van schuldenaren plaatsvindt.
· Medical treatment (reflatie): doelgerichte monetaire en fiscale maatregelen om het prijsniveau kunstmatig op het oorspronkelijke schuldniveau terug te brengen, gevolgd door prijsstabilisatie.
Hij vergelijkt passiviteit met het nalaten van behandeling bij een longontsteking: zonder ingrijpen verergert dit het lijden.

Fisher bepleit reflatie als primaire behandeling. Dit omvat expansief monetair beleid (bijv. kwantitatieve verruiming, verlaging van reserve-eisen) en fiscale stimulans (publieke uitgaven, schuldherschikkingen). Doel is het prijsniveau terug te brengen naar het niveau waarop de schulden oorspronkelijk zijn aangegaan, waardoor de reële schuldenlast daalt. Als bewijzen voor zijn aanpak haalt hij de Zwitserse experimenten uit het begin van de jaren '30 aan, waarbij prijsstabilisatie binnen 1–2 % werd gerealiseerd, en op Roosevelts “First New Deal” in 1933–1934, dat de deflatoire spiraal effectief doorbrak.

Depressies ook sociaal en politiek ontwrichtend
Massale werkloosheid en armoede kunnen leiden tot onrust, extremisme en geweld. Hij pleit daarom voor proactief beleid en verantwoordingsplicht van centrale banken en overheden. Hierdoor vindt zijn theorie aansluiting bij latere politieke economie-discussies over sociale stabiliteit en de rol van de overheid in crises.

Op basis van zijn schulddeflatie-analyse stelt Fisher voor om een “stabilisatiecommissie” op te richten of een helder mandaat voor de Amerikaanse centrale bank te formuleren, met als primair doel prijsstabiliteit en schuldreductie. Dit moet voorkomen dat toekomstige kredietexpansies uitmonden in deflationaire ineenstortingen. Hij ziet hiermee een structurele oplossing voor de vaak ad hoc crisisbestrijding van zijn tijd. 

Uitbreiding en kritiek
Hoewel latere economen (bvb. Friedman & Schwartz, Minsky) Fishers theorie uitbreidden, blijft hij de grondlegger van schulddeflatie-analyse. Vanaf de jaren '80 kwam er echter hernieuwde belangstelling, vooral na de Savings & Loan-crisis in de VS en tijdens de Bankencrisis van 2008–2009. Steve Keen en Hyman Minsky bouwden Fishers inzichten verder uit in hun “Financial Instability Hypothesis”. Tegenwoordig geldt schulddeflatie nog altijd als één van de belangrijkste analytische kaders voor macro- en financiële crisisstudie. 

Critici verwijzen evenwel naar:
· Zijn sterke focus op deflatoire prijsdalingen, terwijl in sommige crises inflatoire mechanismen meespelen.
· Het ontbreken van een microfundering voor individuele leningbeslissingen en bankaflossingen.
· De veronderstelling dat reflatie altijd eenvoudig te organiseren is, terwijl politieke en internationale coördinatie complex kan zijn.
Desondanks blijven Fishers kerninzichten over schulddeflatie fundamenteel voor crisisanalyse. Uit de speech van 21 november 2002 door Ben Bernanke, de toenmalige topman van de Amerikaanse Centrale Bank, blijkt hoezeer centrale bankiers bevreesd zijn voor het fenomeen deflatie.

Afsluitend
Irving Fishers “Debt-Deflation Theory of Great Depressions” biedt een coherent model dat de chronische aspecten van grote economische ineenstortingen verklaart: hoe schuld en deflatie elkaar versterken tot een langdurige crisis. Zijn nadruk op de paradox van schuldliquidatie en de rol van reële rente is nog steeds relevant voor beleidsmakers en onderzoekers. 

Vanuit historisch en theoretisch perspectief blijft Fisher een van de meest invloedrijke denkers in de macro- en financiële economie.

Vind je dit een interessant artikel ?  Hou je dan niet tegen om het te delen.  Alvast hartelijk dank !

It's the energy, stupid!

In hun boek "La crise incomprise - quand le diagnostic est faux, les politiques sont néfastes" van 2014 formuleren de Nederlandse oliemarktspecialisten Oskar Slingerland en Maarten Van Mourik, een uitdagende en onconventionele visie op de grote financiële crisis van 2008 en de bredere economische malaise die daarop volgde. In tegenstelling tot de gangbare opvatting dat de crisis louter voortkwam uit financiële misstanden, overmatige schuldenlast en slecht gereguleerde markten, betogen de auteurs dat de oorsprong van de crisis diep verankerd ligt in fundamentele problemen binnen het energiesysteem. 

En meer in het bijzonder de niet goed begrepen rol van olie [wij hebben verschillende malen gewezen op het enorme belang van olie - lees hier, hier en hier] in de moderne economie. Volgens hen heeft de afhankelijkheid van fossiele energie, gecombineerd met een achterhaalde energiepolitiek en economische blindheid voor de werkelijke kosten en beperkingen van olie, bijgedragen aan een systemische instabiliteit die in 2008 zichtbaar werd. 

In juli 2008 piekte de prijs van een vat ruwe olie op 11 juli tot een recordniveau van 147,02 USD, gevoed door speculatieve bewegingen en geopolitieke spanningen. Twee maanden later barstte die opgebouwde druk los in een wereldwijde financiële storm: op 15 september 2008 ging zakenbank Lehman Brothers failliet, wat een golf van paniek over de markten joeg en de kwetsbare relatie tussen energieprijzen en bankenstabiliteit genadeloos blootlegde.

 

Het energetische fundament van de economie
Een centraal uitgangspunt van het boek is dat energie – en in het bijzonder olie – de motor is van economische groei. De auteurs benadrukken dat moderne economieën fundamenteel afhankelijk zijn van een constante, goedkope en overvloedige energietoevoer. Ze stellen dat de focus op financiële instrumenten, kredietverlening en kapitaalmarkten vaak de onderliggende realiteit van een eindig en kwetsbaar energiesysteem verbergt.

Slingerland en Van Mourik illustreren dat economische modellen en beleidsplannen lange tijd zijn gebouwd op de veronderstelling van voortdurende, exponentiële groei, mogelijk gemaakt door overvloedige energiebronnen. Deze aanname blijkt echter een illusie te zijn. De auteurs stellen dat de groeiende vraag naar energie, in combinatie met de fysieke en ecologische beperkingen van fossiele brandstoffen, een structurele discrepantie creëert tussen economische aspiraties en de realiteit van het energiesysteem.
 
Energie, financiële speculatie, structurele onevenwichtigheden
Volgens de auteurs wordt de financiële wereld in hoge mate beïnvloed door energieprijzen. Stijgende olieprijzen leiden tot hogere productiekosten en drukken op bedrijfswinsten, wat vervolgens financiële markten destabiliseert. Daarnaast wijzen Slingerland en Van Mourik op de groeiende rol van speculatie op de energiemarkten. Olie, als een strategische grondstof, fungeert niet alleen als input voor productie, maar ook als object van financiële handel – een factor die de volatiliteit en onzekerheid in de markten vergroot.
 
Traditionele verklaringen voor de crisis richten zich vaak op gebrekkig risicomanagement, overmatige schuldfinanciering en complexe financiële producten. Het boek biedt daarentegen een meer diepgaande analyse: deze financiële onevenwichtigheden worden mede in gang gezet door de onderliggende energievraag en -aanbodonbalans. Investeringen in de energiesector, met name in olie-exploratie en productie, zijn sterk afhankelijk van de verwachting van blijvend lage prijzen. Wanneer deze verwachtingen faalden door een aantoonbare schaarste of prijsstijging, raakten de investeringen en kredieten gerelateerd aan de energiesector abrupt verstoord, wat een cascade van financiële instabiliteit veroorzaakte.
 
De dynamiek van olie en geopolitiek
Een belangrijk onderdeel van het betoog is dat olie niet alleen een economische, maar ook een geopolitieke factor is. Landen die afhankelijk zijn van olie-inkomsten – of juist geïnvesteerd hebben in de import van olie – zien hun nationale veiligheid en economische stabiliteit op het spel staan wanneer de olieprijzen fluctueren. Dit versterkt de geopolitieke spanningen, wat op zijn beurt weer invloed heeft op de energievoorziening en de financiële markten.
 
De analisten bespreken ook de rol van internationale organisaties zoals OPEC in het bepalen van olieprijzen. Ze leggen uit dat de collectieve besluitvorming binnen deze organisaties, soms gedreven door politieke en strategische overwegingen in plaats van puur economische rationaliteit, de markt onvoorspelbaar maakt. Dit heeft niet alleen invloed op de directe kosten van energie, maar genereert ook onzekerheid bij financiële instellingen en investeerders, die hun risico’s moeten doorberekenen in een al fragiel economisch systeem.
 
De illusie van goedkope energie en economisch mismanagement
Een vaak geaccepteerd narratief, in de decennia voorafgaand aan de crisis, was dat olie goedkoop en overvloedig beschikbaar bleef. Slingerland en Van Mourik betogen echter dat deze perceptie wordt gehandhaafd door belangen die gebaat zijn bij een stabiele, maar kunstmatig laag gehouden, energiekost. Dit beleid heeft geleid tot een overschatting van de energiecapaciteit, wat de economische groei en investeringsstrategieën ondermijnt wanneer de realiteit van olie-uitputting of prijsstijging intreedt.
 
De auteurs bekritiseren daarnaast het traditionele economische beleid dat stelselmatig de werkelijke kosten van energieverbruik en -productie negeert. Subsidies, belastingvoordelen en andere overheidsmaatregelen hebben bijdragen aan een onrealistisch economisch model waarin de externe kosten van energie – zoals milieuvervuiling, klimaatverandering en geopolitieke risico’s – niet worden meegenomen in de economische berekeningen. Hierdoor ontstond een fragiel systeem waarin economische groei voortduurde op basis van een vertekend prijspeil voor energie.
 
De onvermijdelijke confrontatie tussen energiebeperkingen en economische groei
Het boek benadrukt dat de confrontatie tussen oneindige economische groei en de eindigheid van fossiele brandstoffen onvermijdelijk is. Volgens Slingerland en Van Mourik zal de afhankelijkheid van olie en andere fossiele brandstoffen, wanneer niet structureel aangepakt, leiden tot herhaalde crises. Ze pleiten voor een paradigmaverschuiving: een erkenning dat duurzame groei alleen mogelijk is als het energiesysteem transformeert naar hernieuwbare bronnen en men met meer realisme gaat kijken naar de kosten en beschikbaarheid van energie.
 
Een belangrijk onderdeel van de voorgestelde oplossingen in het boek is de energietransitie. De auteurs suggereren dat overheden en de private sector drastische maatregelen dienen te nemen om de afhankelijkheid van fossiele energie te reduceren. Dit omvat investeringen in hernieuwbare energiebronnen, verbetering van energie-efficiëntie en het aanpassen van economische modellen zodat deze rekening houden met de werkelijke kosten van energie. Zij stellen dat een dergelijke transitie niet alleen noodzakelijk is voor het voorkomen van toekomstige financiële crises, maar ook voor het beperken van milieuschade en het bevorderen van een stabielere geopolitieke situatie.
 
Implicaties voor de financiële sector en beleggingsstrategieën
De auteurs leggen uit dat financiële instellingen jarenlang hebben geprofiteerd van een misleidend beeld van energiezekerheid. Nu wordt duidelijk dat banken, verzekeraars en investeringsfondsen hun portefeuilles structureel moeten herzien om rekening te houden met de inherente risico’s van een energie-intensieve economie. Dit betekent onder andere dat investeringsbeslissingen niet langer alleen gebaseerd mogen zijn op traditionele financiële maatstaven, maar ook rekening dienen te houden met aspecten als energietoevoer en -kosten.
 
Een ander belangrijk punt is de herwaardering van activa. Olie- en gasreserves, infrastructuur en investeringen in fossiele brandstoffen moeten kritisch geëvalueerd worden in het licht van een toekomstige energietransitie. De auteurs voorzien een scenario waarin traditionele investeringsportefeuilles drastisch herzien worden, en benadrukken dat zowel publieke als private spelers proactief moeten handelen om de economische consequenties van de veranderende energiedynamiek te ondervangen.
 
Conclusies
Slingerland en Van Mourik concluderen dat de wortel van de grote financiële crisis schuilt in een fundamenteel onbegrip van de centrale rol van energie in de economie. De traditionele focus op financiële markten en kredietverlening negeert een cruciale realiteit: onze economische systemen opereren op een energiemodel dat verre van duurzaam is. Deze discrepantie tussen economische idealen en de werkelijke energiebeperkingen leidt onvermijdelijk tot instabiliteit.

 
Beleidsaanbevelingen door de auteurs :

• Herziening van economisch beleid: beleidsmakers moeten de externe kosten van fossiele energie integreren in economisch beleid, door middel van bijvoorbeeld belastingen en subsidies die een realistischer beeld geven van de energie-economie.
  
• Investeringen in hernieuwbare energie: er moet een versnelling komen in de ontwikkeling en inzet van hernieuwbare energiebronnen, zodat de afhankelijkheid van olie en andere fossiele brandstoffen afneemt.
  
• Financiële hervormingen: financiële instellingen moeten hun risicomanagement aanpassen door de werkelijke risico’s van energieafhankelijkheid mee te nemen in hun investeringsstrategieën.
  
• Internationale samenwerking: omdat energie en olie wereldwijd een cruciale rol spelen, is internationale samenwerking noodzakelijk om een stabiele energievoorziening en eerlijke handelsvoorwaarden te waarborgen.   

Waarschuwing voor de toekomst
Tot slot waarschuwen de experts dat het voortzetten van een beleid gebaseerd op de illusie van goedkope en onbeperkte energie onvermijdelijk zal leiden tot verdere crises. Ze benadrukken de urgentie van een structurele transitie die zowel economisch, ecologisch als sociaal duurzaam is. Niet alleen kan dit toekomstige financiële schokken voorkomen, maar het biedt ook een weg naar een meer rechtvaardige en stabiele wereldorde.
 
Samengevat
"La crise incomprise" biedt een indringende analyse die verder kijkt dan de traditionele financiële verklaringen voor de crisis van 2008. Slingerland en Van Mourik dagen de lezers uit om de onderliggende verbanden tussen energie, met name olie, en economische stabiliteit te erkennen. Zij betogen dat het falen om de werkelijke kosten en beperkingen van fossiele brandstoffen in economische en financiële modellen te integreren, een kernoorzaak is geweest van de instabiliteit die we de afgelopen decennia hebben gezien.
De auteurs doen daarnaast een oproep tot een fundamentele transitie in zowel energiebeleid als economisch denken. Door over te stappen op duurzamere energiebronnen en het herstructureren van onze financiële systemen, kan een meer robuuste en toekomstbestendige economische orde worden gecreëerd. Dit boek biedt daarmee niet alleen een diagnose van de crisis, maar ook een routekaart voor beleidsvernieuwing en structurele hervormingen die nodig zijn om toekomstige schokken te weerstaan.

De kernboodschap is helder: zolang we vasthouden aan een economisch systeem dat is gebaseerd op de illusie van voortdurende, goedkope energie, zullen we blijven worstelen met fundamentele instabiliteit. De uitdaging is om dit paradigma te doorbreken en te bouwen aan een systeem dat realistisch, duurzaam en sociaal rechtvaardig is.

Vind je dit een interessant artikel ?  Hou je dan niet tegen om het te delen.  Alvast hartelijk dank !

Eigendom of uitbuiting? Proudhons analyse van de systeemcrisis

Pierre-Joseph Proudhon (1809 - 1865) was een invloedrijke Franse econoom, socioloog en theoreticus van het socialisme. Hij wordt algemeen beschouwd als een van de eerste anarchistische denkers. Proudhon formuleerde een kritische visie ten aanzien van de gevestigde maatschappelijke orde, het kapitalisme en de institutionele staat. Zijn werken, waaronder het beroemde essay "Qu'est-ce que la propriété?" (Wat is eigendom?), legden de basis voor een geheel nieuwe benadering van economie, sociale organisatie en politieke macht. In dit geschrift  wordt de visie van Proudhon uiteengezet en worden de kernbegrippen van zijn denken - zoals kritiek op eigendom, zijn pleidooi voor mutualisme en zijn opvattingen over vrijheid en solidariteit - uitgebreid besproken. Zo was Proudhon ook een tegenstander van het autoritaire socialisme.

Portret van Pierre-Joseph Proudhon

"Qu'est-ce que la propriété ?" (Wat is eigendom?) werd in 1840 gepubliceerd en vormt een van de bekendste werken van Proudhon. In dit boek stelt hij een radicaal standpunt naar voren: "Eigendom is diefstal". Proudhon bekritiseert de institutionele opvattingen over privébezit en onderzoekt hoe het eigendomsrecht is ontstaan en welke maatschappelijke gevolgen dit heeft. Zijn analyse is zowel historisch als economisch van aard en heeft een diepgaande invloed gehad op latere socialistische en anarchistische denkers.

---

Kernidee 1: Het onderscheid tussen eigendom en bezit
Een van de belangrijkste bijdragen van Proudhon is zijn scherpe onderscheid tussen "eigendom" en "bezit":

• Bezit (la possession): dit is het directe, fysieke gebruik van een goed. Proudhon ziet bezit als iets wat voortkomt uit persoonlijk arbeid en het directe nut voor de gebruiker. Het is volgens hem een natuurlijk recht.

• Eigendom (la propriété): dit begrip gaat verder dan het gebruik; het betreft het recht om iets te bezitten, te vervreemden of er rendement uit te trekken zonder er zelf arbeid in te steken. Volgens Proudhon leidt deze abstracte en vercommercialiseerde vorm van bezit tot machtsverhoudingen en ongelijkheid.

Door dit onderscheid maakt hij duidelijk dat het probleem niet het gebruik van goederen is, maar de wijze waarop eigendom als juridisch recht is geconstrueerd, zodat enkelen economisch profiteren ten koste van de meerderheid.

---

Kernidee 2: Eigendom als een middel tot ongelijkheid en uitbuiting
Proudhon stelt dat het eigendomsrecht niet natuurlijk of universeel gerechtvaardigd is, maar een historisch product is dat ongelijkheden in stand houdt:

• Concentratie van rijkdom: hij betoogt dat wanneer de middelen van bestaan (grond, fabrieken, enz.) privébezit worden, dit leidt tot een concentratie van rijkdom in handen van enkelen. Deze concentratie zorgt er weer voor dat de meerderheid gedwongen wordt te werken voor mensen die al in bezit zijn van deze middelen.

• Uitbuiting: de winst die voortkomt uit eigendom – zoals huur, rente of winst uit kapitaal – wordt volgens Proudhon niet gerechtvaardigd door arbeid. In plaats daarvan leidt dit tot een situatie waarin de rijkdom niet ontstaat door productieve arbeid, maar door de monopolistische positie die eigendom verleent.

• Sociale onrechtvaardigheid: deze mechanismen dragen bij aan de scheiding van mensen in klassen. De bezitter wordt tot een profiteur, terwijl de arbeider, die daadwerkelijk bijdraagt aan de productie, slechts een deel van de vruchten daarvan ontvangt.

Hierdoor bekritiseert Proudhon het hele systeem van kapitalistische economieën, waarbij eigendom de bron is van structurele sociale ongelijkheid.

---

Kernidee 3: Historische en filosofische reflectie op de oorsprong van eigendom
Proudhon gaat verder dan een zuivere economische kritiek en richt zich op de historische en filosofische wortels van eigendom:

• Historische ontwikkeling: hij onderzoekt hoe de primitieve samenleving geleidelijk evolueerde naar een maatschappij waarin privébezit de norm werd. Hierbij wijst hij op de rol van de staat en van  het rechtssysteem die dit eigendomsmodel institutioneel verankerd hebben.

• Filosofische reflectie: vanuit een ethisch en moreel standpunt stelt hij dat het recht op eigendom niet inherent is, maar door de samenleving is geconstrueerd en daarmee vatbaar voor corruptie en misbruik. Wat als "natuurlijk" wordt beschouwd, blijkt bij nader inzien een historisch accident te zijn dat leidt tot sociale conflicten.

---

Kernidee 4: Voorstellen voor een alternatief economisch systeem: het mutualisme (wederkerigheid)
Op basis van zijn kritiek introduceert Proudhon het idee van mutualisme als een alternatief voor het kapitalistische eigendomsmodel:

• Collectieve en wederzijdse uitwisseling: in een mutualistische samenleving zouden mensen vrij en gelijk deelnemen aan economische activiteiten, waarbij goederen en diensten via ruilsystemen of coöperatieve structuren worden verdeeld.

• Arbeidswaarderekening: in plaats van eigendom die winst genereert zonder arbeid, pleit Proudhon voor een systeem waarin de waarde van goederen direct wordt gekoppeld aan de daarvoor gepresteerde arbeid. Dit zou betekenen dat de vruchten van arbeid eerlijk worden verdeeld.

• Decentralisatie: mutualisme verwerpt gecentraliseerde macht en bevordert lokale, vrijwillige samenwerkingsverbanden. Door de macht terug te geven aan de individuele arbeider, zou de uitbuiting worden tegengegaan.

Proudhon zag dit als een praktische manier om sociale rechtvaardigheid te bevorderen en de structurele ongelijkheden van het kapitalisme te doorbreken.

---

Kernidee 5: De rol van de staat en het rechtssysteem
In zijn analyse bekritiseert Proudhon ook de rol van de staat:

• Instrument van de elite: hij betoogt dat de staat vaak de belangen van de welvarende klasse dient, door juridische structuren te creëren die eigendom onderschrijven en daarmee de machtsverhoudingen in stand houden.

• Hervorming of afschaffing: hoewel Proudhon niet per se pleitte voor een onmiddellijke afschaffing van de staat, stelde hij dat de staat fundamenteel hervormd moet worden zodat zij niet langer de uitbuiting van de arbeiders ondersteunt. Dit houdt in dat juridische kaders moeten herzien worden om een meer egalitaire samenleving te realiseren.

Hiermee maakt hij duidelijk dat structurele veranderingen in de burgermaatschappij niet alleen economisch, maar ook juridisch en politiek moeten plaatsvinden.

---

Invloed en nalatenschap
De ideeën in "Qu'est-ce que la propriété ?" hebben een blijvende invloed gehad:

• Inspiratie voor latere denkers: Proudhons kritiek op eigendom en zijn pleidooi voor mutualisme vormden een belangrijke inspiratiebron voor latere socialistische en anarchistische stromingen.

• Discussies over eigendomsrecht: zijn gedetailleerde analyse heeft bijgedragen aan debatten over de rechtvaardigheid van eigendom en de rol van economische macht in moderne samenlevingen.

• Actuele relevantie: ondanks het feit dat het boek in de 19e eeuw werd geschreven, blijven de vragen die Proudhon stelt over ongelijkheid en de maatschappelijke organisatie van eigendom actueel. Discussies over inkomensongelijkheid, de concentratie van kapitaal en de rol van de staat in de economie resoneren met zijn analyse.

---

Conclusie
Proudhon's "Qu'est-ce que la propriété ?" is een diepgravende verhandeling die de basis legt voor een kritische benadering van het eigendomsrecht. Door het onderscheid te maken tussen bezit en eigendom, wijst hij op de inherente onrechtvaardigheid en de uitbuitende aard van het eigendomsstelsel. Zijn betoog dat eigendom niet een natuurlijk recht is, maar een historisch en juridisch geconstrueerd systeem, vormt de kern van zijn kritiek op de kapitalistische samenleving. Tegelijkertijd biedt hij een vooruitziende blik door het mutualisme voor te stellen, een model dat gebaseerd is op gelijkheid, wederkerigheid en directe betrokkenheid van de arbeiders bij de productie en verdeling van goederen.

Zijn analyse daagt ons uit om de fundamenten van onze economische en sociale systemen in vraag te stellen en nodigt uit tot een heroverweging van wat rechtvaardig en natuurlijk is binnen een samenleving. De impact van zijn ideeën strekt zich uit tot op de dag van vandaag, waarbij debatten over rijkdomsconcentratie en de macht van economische elites nog steeds relevant zijn.

---

Vond je dit een interessant stuk ?  Hou je dan niet tegen om het te delen.  Alvast dank !

De Europese welvaartsstaat is onhoudbaar

Politici in Europa gebruiken het excuus van de externe vijand JD Vance en Trump om het existentiële probleem te verhullen van een afbrokkelend sociaal systeem. De statistische nachtmerrie die ontstaan is rond de verzorgingsstaat, is een uitvlucht gebleken om de bureaucratie te vermenigvuldigen en een afhankelijke onderklasse te creëren.

De welvaartsstaat was nooit duurzaam, maar werd gecreëerd als een betaalbare luxe die rijke economieën konden financieren met een sterke economische groei en een solide productieve sector. Europese regeringen zagen echter de noodzaak over het hoofd om economische groei en productiviteit te stimuleren om de welvaartsstaat te bekostigen.

Er ontstond in Europa een trend van toenemende verworven rechten en subsidies.

Politici zonder ruggengraat lieten toe dat het overheidsbeslag vandaag dichtbij of zelfs voorbij de 50% van het BBP noteert. Europa vergat welvaart te creëren en voerde een confisquerend beleid. 

We hebben een geleidelijke vernietiging van de productieve sector gezien, verstikt door constant stijgende belastingen en bureaucratische en regelgevende beperkingen, terwijl overheidsbudgetten ongecontroleerd toenamen.

De economie van de Europese Unie werkt volgens een omgekeerd economisch model. De uitgaven voor sociale uitkeringen vormen de pijler, in plaats van in te zien dat de welvaartsstaat in het beste geval een gevolg is van welvaartscreatie, geen oorzaak. 

Zonder een bloeiende particuliere sector is er geen welvaart. Politici zouden moeten begrijpen dat je burgers geen genereuze sociale programma's kunt aanbieden als men de productieve economie verzwakt.

Volgens de laatste schattingen van Eurostat lag de verhouding tussen de pensioenaanspraken en het BBP (bruto binnenlands product) in de Europese economieën tussen 200% en 400% (zie onderstaande grafiek). De toekomstige niet-gefinancierde financiële verplichtingen zijn zodanig omvangrijk dat ze alleen kunnen worden voldaan in een enorm verzwakte munt als het huidige economische beleid wordt voortgezet.

Frankrijk is het schoolvoorbeeld van deze “omgekeerde” benadering van de economie. De uitgaven voor uitkeringen op de voorgrond plaatsen van het economisch beleid heeft geleid tot decennia van stagnatie, hoge schulden, tekorten en sociale onvrede. Belastingbetalers zijn het beu en ontvangers van uitkeringen worden gedegradeerd tot een afhankelijke onderklasse.

De truc is als volgt: De overheidsuitgaven stijgen en alles wat de regering spendeert, wordt gerechtvaardigd onder de noemer “sociale uitgaven”. Het begrotingstekort en de schulden lopen op en later verhoogt men de belastingen om de begroting in evenwicht te krijgen. Als de economie groeit, groeien de uitgaven sneller en als de economie in een recessie terechtkomt, geeft de overheid nog meer uit om de burgers te “beschermen”. Op die wijze blijft de belastingdruk toenemen.

Het constante proces van onteigening van productieve rijkdom benadeelt groei, investeringen en productiviteit. Bovendien leiden meer belastingen en overdreven regelgeving tot lagere inkomsten, een somber gestemd bedrijfsleven en een ontmoedigde beroepsbevolking.

De Franse president Emmanuel Macron zegt dat Europa “te weinig schulden heeft”. Die bewering is natuurlijk onjuist, maar als we kijken naar alle Franse niet-voorziene verplichtingen verliest Macron alle geloofwaardigheid. 

Europa moet af van de huidige hoge belastingen en bureaucratie en snijden in onnodige uitgaven, zodat de pensioen- en gezondheidszorgsystemen levensvatbaar blijven. Dit betekent snijden in begrotingen en politieke uitgaven schrappen. Geen enkele politieke partij wil dit echter doen omdat duizenden van hun leden afhankelijk zijn van overheidsbanen. De situatie is zo wanhopig dat Europese landen niet eens het broodnodige defensiebudget kunnen verhogen, ondanks het feit dat ze erkennen dat er dringend meer geïnvesteerd moet worden in veiligheid.

De welvaartsstaat van Europa werd het welzijn van de staat ten koste van haar bedrijven en belastingbetalers. De Europese Unie beschikt over menselijk kapitaal, geweldige zakenmensen en ondernemers. Europa wordt echter van binnenuit vernietigd door een politieke klasse die de voorkeur geeft aan hoge inflatie en een zwakkere munt. En die haar greep op de economie niet wil loslaten.

Overgenomen van Daniel Lacalle en bewerkt door systeemcrisis.