Complexe samenlevingen zoals de onze zijn fragieler dan men denkt. Ze worden samen gehouden door een onzichtbaar web van wederzijds vertrouwen en sociale coöperatie. De geschiedenis leert ons dat dit web gemakkelijk kan uiteenrafelen en resulteren in een golf van politieke chaos, intern conflict en, in meerdere gevallen, totale ineenstorting. De Amerikaanse hoogleraar Peter Turchin voorspelt dat in de Verenigde Staten en in Europa het volgende decennium waarschijnlijk een periode van groeiende instabiliteit zal optreden.
Peter Turchin (1957) is werkzaam als professor biologie en antropologie aan de universiteit van Connecticut. Hij is gespecialiseerd in het analyseren van de oorzaken van de opkomst en val van imperia en landen. Naast 200 wetenschappelijke artikels in vooraanstaande publicaties heeft hij ook een zevental boeken geschreven. Belangrijke werken zijn "Historical dynamics : why states rise and fall" uit 2003 en "Secular Cycles" uit 2009 (dit laatste samen met Sergey Nefedov, een wetenschapper verbonden aan het Instituut voor Geschiedenis en Archeologie van de Russische Academie voor Wetenschappen).
Oorzaken ondergang
In 'Secular Cycles' (wereldcycli) hebben Turchin en Nefedov acht ineenstortingen bestudeerd van o.a. het antieke Rome maar ook van landbouwsamenlevingen in Engeland, Frankrijk en Rusland in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd.
Eeuwenlange tijden van bevolkingsgroei gaan vooraf aan lange periodes van bevolkingsstagnatie en -terugval. Economieën beleven sterke expansiefases gevolgd door overheidsfalen, sociopolitieke instabiliteit en territoriumverlies. Turchin en Nefedov benoemen de dynamiek en oorzakelijke verbanden tussen demografische -, economische - en politieke variabelen als 'secular cycles' - langetermijnschommelingen.
Uit hun onderzoek blijkt dat dit de belangrijkste terugkerende oorzaken zijn die telkens leiden tot de ondergang van een agrarische samenleving :
Peter Turchin (1957) is werkzaam als professor biologie en antropologie aan de universiteit van Connecticut. Hij is gespecialiseerd in het analyseren van de oorzaken van de opkomst en val van imperia en landen. Naast 200 wetenschappelijke artikels in vooraanstaande publicaties heeft hij ook een zevental boeken geschreven. Belangrijke werken zijn "Historical dynamics : why states rise and fall" uit 2003 en "Secular Cycles" uit 2009 (dit laatste samen met Sergey Nefedov, een wetenschapper verbonden aan het Instituut voor Geschiedenis en Archeologie van de Russische Academie voor Wetenschappen).
Oorzaken ondergang
In 'Secular Cycles' (wereldcycli) hebben Turchin en Nefedov acht ineenstortingen bestudeerd van o.a. het antieke Rome maar ook van landbouwsamenlevingen in Engeland, Frankrijk en Rusland in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd.
Eeuwenlange tijden van bevolkingsgroei gaan vooraf aan lange periodes van bevolkingsstagnatie en -terugval. Economieën beleven sterke expansiefases gevolgd door overheidsfalen, sociopolitieke instabiliteit en territoriumverlies. Turchin en Nefedov benoemen de dynamiek en oorzakelijke verbanden tussen demografische -, economische - en politieke variabelen als 'secular cycles' - langetermijnschommelingen.
Uit hun onderzoek blijkt dat dit de belangrijkste terugkerende oorzaken zijn die telkens leiden tot de ondergang van een agrarische samenleving :
- De productieve capaciteit van de beschikbare landbouwgrond wordt overschreden. Overbevolking blijkt een sleutelrol te spelen in de opgang en val van beschavingen.
- Piekprijzen voor voedsel en energie werken loon- en vermogensongelijkheid in de hand.
- De toenemende druk voor regeringen om problemen op te lossen. Voorbeelden : het voeren van een oorlog om meer land te verkrijgen, het bouwen van irrigatiesystemen zodanig dat meer voedsel kan worden geproduceerd.. Teneinde die ingrepen te bekostigen, was het echter noodzakelijk om de belastingen te verhogen. Het bleek dat die hogere kost door reeds verarmde burgers steeds moeilijker kon worden opgebracht.
- Stijgende schuldenlast. Steeds meer mensen gaan schulden aan omdat ze niet langer in hun basisbehoeften kunnen voorzien.
- Het toenemend aantal edelen en steeds omvangrijkere staatsinstellingen. De elite werd rijker omdat de overbevolking hen goedkope arbeidskrachten opleverde én in de gelegenheid stelde om veel rente aan te rekenen. Gevolg : grotere loon- en vermogensongelijkheid.
Hoge welvaartsongelijkheid is ongunstig voor samenwerking en de bereidheid tot het sluiten van compromissen. Afkalvende samenwerking leidt tot onenigheid en politieke haarkloverij. Economische onrechtvaardigheid leidt tot sociale veranderingen. In de visie van Turchin is ongelijkheid een symptoom, maar niet de grondoorzaak van politieke instabiliteit. Het diepe, meer fundamentele proces dat tegelijk ongelijkheid en instabiliteit aanstuurt, is volgens hem 'intra-elite competitie' als gevolg van 'elite-overproductie'.
'Overproductie' van de elite
Volgens Turchins onderzoek is het fenomeen 'elite-overproductie' de belangrijkste aandrijver van sociale instabiliteit en politiek geweld. Een factor die volgens hem te weinig wordt onderkend. Elites vormen een beperkt gedeelte van de bevolking (in de orde van 1%) en het zijn vooral zij die sociale macht uitoefenen. We kunnen hierbij denken aan verkozen politici, topambtenaren, bankiers en de eigenaren en managers van grote bedrijven. De politieke machtsstrijd binnen de elite is volgens Turchin een van de belangrijkste indicatoren om maatschappelijke chaos (burgeroorlog, revolutie of overheidsfalen) en het einde van wereldrijken te verklaren.
Zo is de Amerikaanse Burgeroorlog van 1861 tot 1865 ontstaan omwille van de groeiende animositeit tussen de politiek dominante Zuiderse elites en de veel welvarender geworden maar politiek onmondige Noordelijke elites.
Er bestaan twee belangrijke 'recruteringskanalen' voor aspiranten die tot de elite willen toetreden : rijkdom en opleiding. Het aantal vermogenden in de Verenigde Staten is de laatste jaren beduidend gestegen. De spreekwoordelijke 1% wordt 2%. Zo zijn er vandaag vijfmaal zoveel huishoudens met een vermogen van 10 miljoen dollar en meer (op basis van dollars van 1995), vergeleken met 1980. Rijke Amerikanen zijn politiek actiever dan de rest van de bevolking. Sommige van deze vermogenden financieren kandidaten, anderen stellen zichzelf kandidaat voor een functie in de politiek.
Volgens Turchin is in het verleden een 'teveel' aan jonge mensen met hoge opleiding een van de belangrijkste oorzaken geweest van instabiliteit. Om een grote politieke carrière te maken heeft men veelal een juridisch diploma nodig. Om in de ondernemingswereld hoog te scoren, komt een Master of Business Administration (MBA) goed van pas. Volgens de American Bar Association verdrievoudigde de laatste 40 jaar het aantal advocaten van 400.000 tot 1,2 miljoen. In diezelfde periode groeide het aantal uitgereikte MBA-diploma's zelfs zesvoudig.
Het gevolg is dat er een grote klasse van goed opgeleide en competente kandidaat-leden van de elite ontstaan is die geen toegang kunnen krijgen tot topfuncties. Zo zijn er in de Verenigde Staten slechts 435 volksvertegenwoordigers, 100 senatoren en een enkele president. Het meer ambitieuze deel van de gefrustreerde elite-kandidaten (er studeren veel meer rechtsstudenten af dan voorheen; bovendien kampen velen onder hen met belangrijke schulden) evolueert naar een soort 'tegenelite'. En zal mogelijk een vruchtbare grond vormen voor radicale groepen en revolutionaire bewegingen.
Een zichtbaar signaal van de toenemende concurrentie binnen de elite en de daaruit volgende polarisatie is de versplintering van politieke partijen. Zo is de Republikeinse Partij bezig op te splitsen in drie fracties : traditionele Republikeinen, Tea Party-Republikeinen en Trump-populisten. Ook in Europa ontwikkelt zich een politiek landschap dat meer en meer gefragmenteerd raakt.
Cliodynamica
Peter Turchin is een van de grondleggers van de cliodynamica, een nieuwe wetenschappelijke discipline. In de Griekse mythologie is Clio de muze van de geschiedschrijving terwijl de dynamica nagaat hoe fenomenen veranderen als daar bepaalde krachten op worden losgelaten. Cliodynamica is een multidisciplinair onderzoeksgebied waarbij omvangrijke databanken met historische - en archeologische informatie geanalyseerd worden. Dynamische processen zoals de opkomst en val van imperia, demografische groei en verval, de verspreiding of verdwijning van religies evenals het ontstaan van burgeroorlogen worden beter in kaart gebracht en verklaard.
Het doel van cliodynamica is om geschiedenis een wetenschappelijke basis te verschaffen en te doen uitgroeien tot een volwaardige sociale wetenschap.
Het door Turchin ontwikkelde model, dat ontworpen is om gefundeerde toekomstvoorspellingen te formuleren, bevat alles samen een veertigtal factoren van sociale - , politieke - , economische - en demografische aard. Zijn model toont aan dat er in de zeventiger jaren van de vorige eeuw een keerpunt werd bereikt en dat de algemene maatschappelijke situatie vanaf dan is beginnen verslechteren. In die periode begonnen de lonen van werknemers achterop te lopen in vergelijking met hun productiviteit, nam de vermogensongelijkheid toe, stagneerde het algemene welzijn, groeide de politieke versnippering en ontwikkelden er zich steeds meer disfuncties binnen de overheidsinstellingen.
Het is opmerkelijk dat zijn model aantoont, dat zowel in de Verenigde Staten als in Europa, de sociale instabiliteit en het politiek geweld in de jaren 2020 zullen pieken.
Ter gelegenheid van de Amerikaanse presidentsverkiezingen heeft Turchin, net als vele andere waarnemers, een ongeëvenaarde afbraak van sociale normen vastgesteld. Hij verzekert ons dat hij er niét van uitgaat dat het toepassen van een wetenschappelijke methode de geschiedenis precies zo voorspelbaar zal maken als bijvoorbeeld de fysica. Er spelen een hoop elementen een rol die onmogelijk in te schatten of te berekenen zijn : de daden van individuen, invasies van legers, klimaatverandering, epidemieën, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, tsunami's enz.
Het doel van cliodynamica is om geschiedenis een wetenschappelijke basis te verschaffen en te doen uitgroeien tot een volwaardige sociale wetenschap.
Het door Turchin ontwikkelde model, dat ontworpen is om gefundeerde toekomstvoorspellingen te formuleren, bevat alles samen een veertigtal factoren van sociale - , politieke - , economische - en demografische aard. Zijn model toont aan dat er in de zeventiger jaren van de vorige eeuw een keerpunt werd bereikt en dat de algemene maatschappelijke situatie vanaf dan is beginnen verslechteren. In die periode begonnen de lonen van werknemers achterop te lopen in vergelijking met hun productiviteit, nam de vermogensongelijkheid toe, stagneerde het algemene welzijn, groeide de politieke versnippering en ontwikkelden er zich steeds meer disfuncties binnen de overheidsinstellingen.
Het is opmerkelijk dat zijn model aantoont, dat zowel in de Verenigde Staten als in Europa, de sociale instabiliteit en het politiek geweld in de jaren 2020 zullen pieken.
Ter gelegenheid van de Amerikaanse presidentsverkiezingen heeft Turchin, net als vele andere waarnemers, een ongeëvenaarde afbraak van sociale normen vastgesteld. Hij verzekert ons dat hij er niét van uitgaat dat het toepassen van een wetenschappelijke methode de geschiedenis precies zo voorspelbaar zal maken als bijvoorbeeld de fysica. Er spelen een hoop elementen een rol die onmogelijk in te schatten of te berekenen zijn : de daden van individuen, invasies van legers, klimaatverandering, epidemieën, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, tsunami's enz.
***
De geschiedenis leert ook dat samenlevingen er soms in slagen om een catastrofe af te wenden. Turchin is er tot en met van overtuigd dat de mensheid op ramkoers zit. Hij is echter geen onheilsprofeet en denkt ook na over nieuw te bewandelen wegen :
"Wat we nodig hebben is een apolitiek(e), uitdrukkelijk onpartijdig(e) centrum/instelling/denktank die een beter wetenschappelijk begrip zou moeten ontwikkelen en verfijnen over hoe we in de huidige impasse zijn terechtgekomen; om dan die kennis te vertalen naar een beleid dat ons uit de crisis haalt.
Onze samenleving bevindt zich, zoals vorige complexe samenlevingen, op een roetsjbaan. Allerlei onpersoonlijke sociale krachten voeren ons naar een hoogtepunt; waarna onvermijdelijk een neergang volgt. Maar die val is niet onafwendbaar. We kunnen de eerste menselijke samenleving worden, die zelfs tot op zekere hoogte inzicht kan verkrijgen hoe die krachten functioneren. In dat geval zouden we het ergste kunnen vermijden - ofwel door over te schakelen naar een minder gevaarlijk traject - ofwel door onze roetsjbaan meteen helemaal opnieuw te ontwerpen."
Geen opmerkingen:
Een reactie posten